Biorąc pod uwagę klasyfikację ICD-10, zespół nadpobudliwości
psychoruchowej diagnozujemy, gdy wystąpią trzy grupy objawów:
zaburzenia uwagi, nadaktywność i impulsywność. Deficyt uwagi
wiąże się z łatwym rozpraszaniem się pod wpływem bodźców z
zewnątrz, problemem z organizacją własnego działania oraz z
przyswajaniem instrukcji, gubieniem i zapominaniem rzeczy oraz byciem
"nieobecnym" np. podczas zajęć lekcyjnych. Objawy
nadruchliwości to niemożność usiedzenia przez dłuższy czas w
jednym miejscu, wiercenie się, wykonywanie nerwowych ruchów
kończyn, bycie nadmiernie hałaśliwym, bieganie, wspinanie się na
meble itp. Natomiast dla impulsywności charakterystyczne jest
"wyrywanie" się z odpowiedzą (często zanim zostanie
skończone pytanie), przerywanie czyichś wypowie, wtrącanie się do
rozmowy oraz trudność w oczekiwaniu na swoją kolej. Aby rozpoznać
ADHD wszystkie te objawy muszą wystąpić przed siódmym rokiem
życia i muszą znacząco upośledzać funkcjonowanie dziecka w co
najmniej dwóch obszarach życia, np. domowego i szkolnego.
Przez czynniki ochronne rozumiemy takie cechy indywidualne, relacje
z innymi ludźmi oraz zasoby środowiskowe, które mogą
neutralizować działanie czynników ryzyka. Rolą czynników
chroniących jest zwiększanie odporności dziecka w sytuacjach
trudnych, wyzwalanie w nim motywacji i energii do walki z
trudnościami. Możemy mówić o czynnikach ochronnych zewnętrznych,
do których zaliczamy czynniki rodzinne i pozarodzinne (środowiskowe)
oraz wewnętrznych, czyli własnościach indywidualnych dziecka.
Również w przypadku dzieci z grupy ryzyka ADHD poniżej wymienione
czynniki ochronne mogą zapobiegać rozwojowi zaburzenia albo
złagodzić trudności z niego wynikające. Wśród czynników
rodzinnych ogromne znaczenie dla rozwoju psychicznego dziecka ma
występowanie bliskiej bezpiecznej więzi w pierwszym okresie życia
z matką/opiekunem. Jak wskazują badania niemałe znaczenie ma
również karmienie piersią i zdrowa dieta matki w okresie ciąży.
Przypuszczalnie
ogromną rolę w ochronie przed schorzeniem odgrywają zawarte w
mleku matki substancje, dodatkowo badacze są zdania, że podczas
karmienia piersią między matką i jej dzieckiem tworzy się
unikalna więź, która także może wpływać może na zmniejszenie
prawdopodobieństwa rozwinięcia ADHD.
Wsparcie rodzica, stworzenie jasnych zasad rodzinnych i kierowanie do
dziecka jasnych oczekiwań pozwala zmniejszyć ryzyko wystąpienia
zachowań trudnych. Znaczenie mają również: dobre porozumiewanie
się z dzieckiem, monitorowanie jego czasu wolnego, ale też wspólne
z nim spędzanie czasu oraz zaangażowanie rodzica w sprawy szkolne.
Ważne jest, by rodzina dziecka z diagnozą ADHD wzięła udział w
zajęciach psychoedukacyjnych, które zapewnią jej niezbędną
wiedzę dotyczącą zaburzenia. Rodzice powinni wiedzieć, z czym
zmaga się ich dziecko, jak z nim pracować na co dzień, jakie
interwencje wdrażać w sytuacjach codziennych, jak interpretować
zachowanie dziecka (czyli jak odróżniać objawy ADHD od innych
trudnych zachowań). Im wcześniej podejmą się interwencji, tym
większa szansa na kształtowanie w dziecku zachowań pożądanych i
zniwelowanie zachowań niepożądanych. Ogromną rolę odgrywa
wsparcie dawane rodzicom, którzy muszą włożyć dużo wysiłku w
realizację interwencji. Istotnym czynnikiem ochronnym są również
takie oddziaływania rodziców, które uczą dziecko zachowań
społecznie uznawanych i dodatkowo wspierają jego autonomię. Wtedy
dziecko realizuje narzucone mu społecznie zachowania z poczuciem
własnej inicjatywy i poczuciem wolności. Na wzrost motywacji
wewnętrznej dziecka wpływa uwzględnianie przez rodziców jego
perspektywy, potrzeb i możliwości oraz dawanie mu możliwości
wyboru, zachęcanie do podejmowania inicjatywy. Dodatkowo ważne
staje się ograniczenie kontrolujących zachowań rodziców, gdyż
ich nadmiar ujemnie wpływa na zdolności samoregulacyjne dziecka.
Postawa rodziców powinna zakładać jednocześnie wspieranie
autonomii dziecka i nadawanie struktury jego życiu, co pozwoli na
rozwój zdolności do samoregulacji.
Do czynników pozarodzinnych możemy zaliczyć między innymi te
związane ze szkołą. Nauczyciel pracujący z dzieckiem powinien
znać objawy ADHD, wiedzieć jak pracować z dzieckiem, stosować
odpowiednie interwencje, odróżniać objawy ADHD od celowego łamania
zasad i odpowiednio na nie reagować.
Odpowiednie
przygotowanie osób na co dzień obcujących z uczniem może
zminimalizować jego trudności związane z funkcjonowaniem w
społeczeństwie.
Angażowanie dziecka w różne zadania (np. starcie
tablicy, wypłukanie gąbki, podlanie kwiatów itp.) pozwala
niwelować zachowania trudne wynikające z nadruchliwości dziecka.
Stałe utrzymywanie kontaktu z rodzicami dziecka pozwala na
połączenie oddziaływań w domu i w szkole oraz osiągnięcie
lepszych rezultatów. Obserowanie ucznia, asystowanie mu,
instruowanie go, a także dostosowywanie wymagań do jego możliwości
to kolejne z ważnych czynników. Ponadto znaczenie ma stosowanie
pozytywnych wzmocnień, zauważanie i nagradzanie inicjowanych przez
ucznia działań, wzmacnianie jego poczucia własnej wartości. Do
zadań nauczyciela należy również przygotowanie bądź
dostosowanie zaplecza związanego z procesem nauczania i wychowania w
kontekście koordynowania procesu grupowego, psychoedukacji klasy,
neutralizacji napięcia, wzmacniania procesu integracji i akceptacji
różnic, poszukiwania buforów bezpieczeństwa dla klasy i dziecka
zaburzonego itp. Inne czynniki związane ze szkołą to na pewno
dobry klimat szkoły i klasy, określone zasady szkolne, poczucie
więzi ze szkołą. Wszystko to może sprawić, że dziecko będzie
chętniej uczęszczało na lekcje i będzie miało większą
motywację do pracy.
Dla dziecka z ADHD istotnym czynnikiem ochronnym pozarodzinnym są
również relacje z rówieśnikami akceptującymi zasady społeczne,
mającymi określone cele edukacyjne czy życiowe. Rówieśnicy tacy
będą motywowali dziecko do respektowania norm społecznych i
szukania własnych celów, ponadto będą oni dawali mu wsparcie i
akceptację, której ono potrzebuje.
Dzieci z ADHD potrzebują wsparcia różnych osób, w tym ludzi, z
którymi się spotykają, angażując się w konstruktywną
działalność, taką jak: zajęcia sportowe, wspólnoty religijne,
wolontariaty. W takich miejscach mają szansę uzyskać wsparcie
zaufanej osoby dorosłej (trener sportowy, ksiądz, nauczyciel).
Angażując się w taką działalność, odnoszą sukcesy, co wpływa
na wzrost ich poczucia własnej wartości, podnosi ich motywację i
daje im poczucie bycia potrzebnym. Zajęcia sportowe i rekreacyjne
dają możliwość zaspokojenia dużej potrzeby ruchu wynikającej z
nadruchliwości w sposób akceptowany społecznie. Ponadto coś, co
postrzegane jest społecznie jako deficyt, tutaj staje się zasobem i
dziecko uczy się, że są sfery, w których może rozwijać się bez
poczucia odmienności, bycia gorszym. Udział w zajęciach sportowych
pozwala dziecku nauczyć się konstruktywnych metod radzenia sobie z
napięciem, współpracy z innymi, kierowania własnym zachowaniem i
samokontroli.
Na funkcjonowanie dziecka z grupy ryzyka ADHD mają wpływ czynniki
ochronne wewnętrzne, czyli jego cechy indywidualne. Jednymi z
najczęściej wymienianych są obraz siebie i poczucie własnej
wartości, które są bezpośrednio związane ze sobą. Adekwatny
obraz samego siebie i zależne od niego poczucie własnej wartości
znacząco wpływają na procesy motywacyjne dziecka, a w efekcie na
jego zachowanie i osiągnięcia szkolne. Samoakceptacja, adekwatna
samoocena oraz poczucie skuteczności własnych działań, zbudowanie
pożądanego wizerunku samego siebie, a także realistyczna ocena
swoich mocnych i słabych stron mogą oddziaływać na lepsze
możliwości uczenia się poprzez wpływ na system motywacyjny. Do
rozwoju obrazu siebie i poczucia własnej wartości w dużej mierze
przyczyniają się doświadczenia w toku życia dziecka oraz relacje
z innymi ludźmi, głównie najbliższą rodziną. To, jak rodzice
radzą sobie z problemem dziecka i jaki mają do niego stosunek
znacząco wpływa na budowany przez dziecko wizerunek samego siebie.
Dzięki akceptacji odmienności dziecka i podejmowaniu starań, by
ułatwić mu funkcjonowanie, rodzice wspierają rozwój adekwatnego
obrazu siebie i poczucia własnej wartości. Znaczenie ma również
to, jaki system motywacyjny przyjmie dziecko – czy będzie
wyznaczało sobie głównie cele krótkookresowe, czy też
długookresowe, które bardziej sprzyjają osiągnięciom w nauce.
Ochraniającą rolę może spełniać też motywacja poznawcza, a
więc silna potrzeba rozwijania zainteresowań, zdobywania wiedzy.
Innym ważnym czynnikiem są strategie radzenia sobie z trudnymi
sytuacjami wypracowane przez dziecko w wyniku doświadczeń
życiowych. Przykładem mogą być strategie radzenia sobie z
trudnościami w nauce takie jak: robienie przerw podczas nauki,
notowanie ważnych rzeczy na kartkach i zawieszanie ich w widocznym
miejscu w pokoju, szukanie sposobów na obniżenie napięcia
emocjonalnego (w tym np. bazgranie po kartce, manipulowanie małym
przedmiotem podczas odpowiedzi ustnej). Potrzeba przynależności do
grupy i bycia akceptowanym przez rówieśników dodatkowo motywuje
dziecko do stosowania zasad życia społecznego i dążenia do
osiągnięć. Następnym czynnikiem ochronnym istotnym w grupie
dzieci z ryzyka ADHD jest konstelacja cech temperamentalnych. Dziecko
pogodne, wesołe, optymistyczne chętne do zawierania relacji z
innymi lepiej poradzi sobie w różnych sferach życia niż dziecko
drażliwe, ponure. Łatwiej będzie mu funkcjonować w relacjach
rówieśniczych, w kontaktach z osobami dorosłymi, np.
nauczycielami, ale również inaczej będzie podchodziło ono do
sytuacji trudnych. Będzie miało większe szanse w obliczu trudności
zachować motywację do działania i wiarę w osiągnięcie celu.
Niemałe znaczenie wśród czynników indywidualnych ma także poziom
inteligencji dziecka. Im wyższy, tym większe możliwości uczenia się i większa szansa na osiąganie sukcesów w nauce. Jednak
najlepszy w tym względzie efekt daje współwystępowanie większości
wyżej wymienionych czynników, a sam wysoki poziom inteligencji nie
daje gwarancji osiągnięć szkolnych.
