CZYNNIKI OCHRONNE MOGĄCE ZAPOBIEC ROZWOJOWI ZABURZENIA LUB ZŁAGODZIĆ JEGO OBRAZ KLINICZNY U DZIECI Z GRUPY RYZYKA ADHD

 Biorąc pod uwagę klasyfikację ICD-10, zespół nadpobudliwości psychoruchowej diagnozujemy, gdy wystąpią trzy grupy objawów: zaburzenia uwagi, nadaktywność i impulsywność. Deficyt uwagi wiąże się z łatwym rozpraszaniem się pod wpływem bodźców z zewnątrz, problemem z organizacją własnego działania oraz z przyswajaniem instrukcji, gubieniem i zapominaniem rzeczy oraz byciem "nieobecnym" np. podczas zajęć lekcyjnych. Objawy nadruchliwości to niemożność usiedzenia przez dłuższy czas w jednym miejscu, wiercenie się, wykonywanie nerwowych ruchów kończyn, bycie nadmiernie hałaśliwym, bieganie, wspinanie się na meble itp. Natomiast dla impulsywności charakterystyczne jest "wyrywanie" się z odpowiedzą (często zanim zostanie skończone pytanie), przerywanie czyichś wypowie, wtrącanie się do rozmowy oraz trudność w oczekiwaniu na swoją kolej. Aby rozpoznać ADHD wszystkie te objawy muszą wystąpić przed siódmym rokiem życia i muszą znacząco upośledzać funkcjonowanie dziecka w co najmniej dwóch obszarach życia, np. domowego i szkolnego.

Przez czynniki ochronne rozumiemy takie cechy indywidualne, relacje z innymi ludźmi oraz zasoby środowiskowe, które mogą neutralizować działanie czynników ryzyka. Rolą czynników chroniących jest zwiększanie odporności dziecka w sytuacjach trudnych, wyzwalanie w nim motywacji i energii do walki z trudnościami. Możemy mówić o czynnikach ochronnych zewnętrznych, do których zaliczamy czynniki rodzinne i pozarodzinne (środowiskowe) oraz wewnętrznych, czyli własnościach indywidualnych dziecka. Również w przypadku dzieci z grupy ryzyka ADHD poniżej wymienione czynniki ochronne mogą zapobiegać rozwojowi zaburzenia albo złagodzić trudności z niego wynikające. Wśród czynników rodzinnych ogromne znaczenie dla rozwoju psychicznego dziecka ma występowanie bliskiej bezpiecznej więzi w pierwszym okresie życia z matką/opiekunem. Jak wskazują badania niemałe znaczenie ma również karmienie piersią i zdrowa dieta matki w okresie ciąży. Przypuszczalnie ogromną rolę w ochronie przed schorzeniem odgrywają zawarte w mleku matki substancje, dodatkowo badacze są zdania, że podczas karmienia piersią między matką i jej dzieckiem tworzy się unikalna więź, która także może wpływać może na zmniejszenie prawdopodobieństwa rozwinięcia ADHD. Wsparcie rodzica, stworzenie jasnych zasad rodzinnych i kierowanie do dziecka jasnych oczekiwań pozwala zmniejszyć ryzyko wystąpienia zachowań trudnych. Znaczenie mają również: dobre porozumiewanie się z dzieckiem, monitorowanie jego czasu wolnego, ale też wspólne z nim spędzanie czasu oraz zaangażowanie rodzica w sprawy szkolne. Ważne jest, by rodzina dziecka z diagnozą ADHD wzięła udział w zajęciach psychoedukacyjnych, które zapewnią jej niezbędną wiedzę dotyczącą zaburzenia. Rodzice powinni wiedzieć, z czym zmaga się ich dziecko, jak z nim pracować na co dzień, jakie interwencje wdrażać w sytuacjach codziennych, jak interpretować zachowanie dziecka (czyli jak odróżniać objawy ADHD od innych trudnych zachowań). Im wcześniej podejmą się interwencji, tym większa szansa na kształtowanie w dziecku zachowań pożądanych i zniwelowanie zachowań niepożądanych. Ogromną rolę odgrywa wsparcie dawane rodzicom, którzy muszą włożyć dużo wysiłku w realizację interwencji. Istotnym czynnikiem ochronnym są również takie oddziaływania rodziców, które uczą dziecko zachowań społecznie uznawanych i dodatkowo wspierają jego autonomię. Wtedy dziecko realizuje narzucone mu społecznie zachowania z poczuciem własnej inicjatywy i poczuciem wolności. Na wzrost motywacji wewnętrznej dziecka wpływa uwzględnianie przez rodziców jego perspektywy, potrzeb i możliwości oraz dawanie mu możliwości wyboru, zachęcanie do podejmowania inicjatywy. Dodatkowo ważne staje się ograniczenie kontrolujących zachowań rodziców, gdyż ich nadmiar ujemnie wpływa na zdolności samoregulacyjne dziecka. Postawa rodziców powinna zakładać jednocześnie wspieranie autonomii dziecka i nadawanie struktury jego życiu, co pozwoli na rozwój zdolności do samoregulacji.

Do czynników pozarodzinnych możemy zaliczyć między innymi te związane ze szkołą. Nauczyciel pracujący z dzieckiem powinien znać objawy ADHD, wiedzieć jak pracować z dzieckiem, stosować odpowiednie interwencje, odróżniać objawy ADHD od celowego łamania zasad i odpowiednio na nie reagować. Odpowiednie przygotowanie osób na co dzień obcujących z uczniem może zminimalizować jego trudności związane z funkcjonowaniem w społeczeństwie. Angażowanie dziecka w różne zadania (np. starcie tablicy, wypłukanie gąbki, podlanie kwiatów itp.) pozwala niwelować zachowania trudne wynikające z nadruchliwości dziecka. Stałe utrzymywanie kontaktu z rodzicami dziecka pozwala na połączenie oddziaływań w domu i w szkole oraz osiągnięcie lepszych rezultatów. Obserowanie ucznia, asystowanie mu, instruowanie go, a także dostosowywanie wymagań do jego możliwości to kolejne z ważnych czynników. Ponadto znaczenie ma stosowanie pozytywnych wzmocnień, zauważanie i nagradzanie inicjowanych przez ucznia działań, wzmacnianie jego poczucia własnej wartości. Do zadań nauczyciela należy również przygotowanie bądź dostosowanie zaplecza związanego z procesem nauczania i wychowania w kontekście koordynowania procesu grupowego, psychoedukacji klasy, neutralizacji napięcia, wzmacniania procesu integracji i akceptacji różnic, poszukiwania buforów bezpieczeństwa dla klasy i dziecka zaburzonego itp. Inne czynniki związane ze szkołą to na pewno dobry klimat szkoły i klasy, określone zasady szkolne, poczucie więzi ze szkołą. Wszystko to może sprawić, że dziecko będzie chętniej uczęszczało na lekcje i będzie miało większą motywację do pracy.

Dla dziecka z ADHD istotnym czynnikiem ochronnym pozarodzinnym są również relacje z rówieśnikami akceptującymi zasady społeczne, mającymi określone cele edukacyjne czy życiowe. Rówieśnicy tacy będą motywowali dziecko do respektowania norm społecznych i szukania własnych celów, ponadto będą oni dawali mu wsparcie i akceptację, której ono potrzebuje.

Dzieci z ADHD potrzebują wsparcia różnych osób, w tym ludzi, z którymi się spotykają, angażując się w konstruktywną działalność, taką jak: zajęcia sportowe, wspólnoty religijne, wolontariaty. W takich miejscach mają szansę uzyskać wsparcie zaufanej osoby dorosłej (trener sportowy, ksiądz, nauczyciel). Angażując się w taką działalność, odnoszą sukcesy, co wpływa na wzrost ich poczucia własnej wartości, podnosi ich motywację i daje im poczucie bycia potrzebnym. Zajęcia sportowe i rekreacyjne dają możliwość zaspokojenia dużej potrzeby ruchu wynikającej z nadruchliwości w sposób akceptowany społecznie. Ponadto coś, co postrzegane jest społecznie jako deficyt, tutaj staje się zasobem i dziecko uczy się, że są sfery, w których może rozwijać się bez poczucia odmienności, bycia gorszym. Udział w zajęciach sportowych pozwala dziecku nauczyć się konstruktywnych metod radzenia sobie z napięciem, współpracy z innymi, kierowania własnym zachowaniem i samokontroli.

Na funkcjonowanie dziecka z grupy ryzyka ADHD mają wpływ czynniki ochronne wewnętrzne, czyli jego cechy indywidualne. Jednymi z najczęściej wymienianych są obraz siebie i poczucie własnej wartości, które są bezpośrednio związane ze sobą. Adekwatny obraz samego siebie i zależne od niego poczucie własnej wartości znacząco wpływają na procesy motywacyjne dziecka, a w efekcie na jego zachowanie i osiągnięcia szkolne. Samoakceptacja, adekwatna samoocena oraz poczucie skuteczności własnych działań, zbudowanie pożądanego wizerunku samego siebie, a także realistyczna ocena swoich mocnych i słabych stron mogą oddziaływać na lepsze możliwości uczenia się poprzez wpływ na system motywacyjny. Do rozwoju obrazu siebie i poczucia własnej wartości w dużej mierze przyczyniają się doświadczenia w toku życia dziecka oraz relacje z innymi ludźmi, głównie najbliższą rodziną. To, jak rodzice radzą sobie z problemem dziecka i jaki mają do niego stosunek znacząco wpływa na budowany przez dziecko wizerunek samego siebie. Dzięki akceptacji odmienności dziecka i podejmowaniu starań, by ułatwić mu funkcjonowanie, rodzice wspierają rozwój adekwatnego obrazu siebie i poczucia własnej wartości. Znaczenie ma również to, jaki system motywacyjny przyjmie dziecko – czy będzie wyznaczało sobie głównie cele krótkookresowe, czy też długookresowe, które bardziej sprzyjają osiągnięciom w nauce. Ochraniającą rolę może spełniać też motywacja poznawcza, a więc silna potrzeba rozwijania zainteresowań, zdobywania wiedzy. Innym ważnym czynnikiem są strategie radzenia sobie z trudnymi sytuacjami wypracowane przez dziecko w wyniku doświadczeń życiowych. Przykładem mogą być strategie radzenia sobie z trudnościami w nauce takie jak: robienie przerw podczas nauki, notowanie ważnych rzeczy na kartkach i zawieszanie ich w widocznym miejscu w pokoju, szukanie sposobów na obniżenie napięcia emocjonalnego (w tym np. bazgranie po kartce, manipulowanie małym przedmiotem podczas odpowiedzi ustnej). Potrzeba przynależności do grupy i bycia akceptowanym przez rówieśników dodatkowo motywuje dziecko do stosowania zasad życia społecznego i dążenia do osiągnięć. Następnym czynnikiem ochronnym istotnym w grupie dzieci z ryzyka ADHD jest konstelacja cech temperamentalnych. Dziecko pogodne, wesołe, optymistyczne chętne do zawierania relacji z innymi lepiej poradzi sobie w różnych sferach życia niż dziecko drażliwe, ponure. Łatwiej będzie mu funkcjonować w relacjach rówieśniczych, w kontaktach z osobami dorosłymi, np. nauczycielami, ale również inaczej będzie podchodziło ono do sytuacji trudnych. Będzie miało większe szanse w obliczu trudności zachować motywację do działania i wiarę w osiągnięcie celu. Niemałe znaczenie wśród czynników indywidualnych ma także poziom inteligencji dziecka. Im wyższy, tym większe możliwości uczenia się i większa szansa na osiąganie sukcesów w nauce. Jednak najlepszy w tym względzie efekt daje współwystępowanie większości wyżej wymienionych czynników, a sam wysoki poziom inteligencji nie daje gwarancji osiągnięć szkolnych.

Tekst stanowi własność właścicielki bloga i podlega ochronie przez prawo autorskie. Jego kopiowanie i powielanie w całości lub części, w jakiejkolwiek formie (drukowanej, audio czy elektronicznej) bez zgody autorki jest zabronione i jako działanie niezgodne z prawem może być karane.